Theodicee

Abdij van Rochefort

Voor het eerst in 5 jaar Facebook kwam het tot een zinvolle discussie, namelijk over de oer-vraag: Bestaat God? Een mooie analyse kwam van Victor van der Sterren- met verwijzing naar Thomas de Aquino- die ik niet wil onthouden.

Een fascinerende discussie hierboven, die zo fel woedt dat ik mij niet in die subdraad ga wagen. Wat mij wel opvalt is dat er daar meerdere lijnen van discussie door elkaar lopen, hetgeen automatisch leidt tot (bedoeld of onbedoeld) “moving the goalposts”. Wat mij betreft zijn er vier primaire discussiepunten naast elkaar:

1. Heeft religie, nog even ongeacht de metaphysische en ontologischwe kwesties qua de inhoud, waarde an sich?

2. Heeft atheïsme, gegeven datzelfde voorbehoud, waarde an sich?

3. Is atheïsme een logisch verdedigbare positie, of althans logischer dan religie?

4. Heeft atheïsme een logische basis waarop absolute morele normen kunnen worden gegrond?

Ik zal die punten nu even kort behandelen, gewoon omdat ik dat wel vaker doe, en het een interessant onderwerp vind.

1. Ja, religie kan waarde an sich hebben, en het Christendom heeft dat aantoonbaar. Het is niet zo dat iedere religie per definitie waarde heeft (de islam heeft dat bijvoorbeeld geenszins), maar het Christendom – of het nu “waar” is of niet! – heeft enorme bijdragen geleverd aan de ontwikkeling van het Westersche denken.

Dat denken is niet ondanks, maar veelal dankzij het Christendom gevormd. Sander van Luit beroept zich op logica, en is zich er mogelijk niet van bewust dat hij daarmee per definitie al schatplichtig is aan de revisies die Thomas van Aquino aanbracht op het werk van Aristoteles.

Ik kan desgevraagd een rits aan boeken aanbevelen die in detail uiteenzetten op welke wijzen het christendom heeft bijgedragen aan het Westersche denken, de wetenschap, de ethiek et cetera. Veel van die boeken zijn geschreven door agnosten, die pas tijdens het schrijven en onderzoeken ontdekten hoe belangrijk de Kerk is geweest.

Niet in het minst heeft het Christendom direct geleid tot het Westersche concept van individualisme– hetgeen nogal een innovatie was! Wie de collectivistische impuls afwijst, zal uiteindelijk de Kerk moeten bedanken. Dat ontslaat de Kerk niet van kritiek, maar ik durf oprecht te stellen dat het westersche individualisme zonder de Kerk niet had kunnen ontstaan.

2. Atheïsme, daarentegen, heeft geen toegevoegde waarde an sich. Het is in principe een ontkenning, en dus een lege huls. Daarmee erken ik overigens ook meteen dat het niet inherent kwaadaardig is of zoiets. Het is zonder waarden. Waarden-loos. Het kan niet daadwerkelijk toevoegen.

De veelgehoorde stelling dat het een soort blokkade (het geloof, dus) wegneemt en daarmee rationaliteit bevordert, is simpelweg onwaar. Zoals ik al schreef: logica zelf is zwaar schatplichtig aan Kerkelijke denkers, en het geloof stond de scholastici zeker niet in de weg. Sterker nog: zei zagen in het bestaan van de rede in Godsbewijs.

Of dat correct is laat ik in het midden, maar “religie is irrationeel” is een onware uitspraak. Religie kan gebruikt worden voor irrationele doeleinden. Doch atheïsme ook. Als voorbeelden van irrationaliteit door gelovigen moeten gelden als weerlegging van de waarde van religie, DAN geldt de USSR logischerwijze ook als weerlegging van de waarde van atheïsme. Met dergelijke stellingen kan een atheïst dus maar beter oppassen.

3. Maar goed, het kan nog steeds zijn dat los van de reële aspecten, het atheïsme inhoudelijk logischer is dan geloof. Is dat zo? Geenszins. Wanneer wij een gesloten kamer hebben, en onmogelijk kunnen weten (op dit moment) wat er in zit of wie die kamer heeft aangelegd, dan is de stelling “de kamer is leeg” niet logischer dan de stelling “de kamer is gemeubileerd”.

Het idee dat atheïsme logischer is dan geloof klopt dan ook niet. Het idee dat de bewijslast alleen bij de gelovige ligt klopt ook niet. De uitgangspositie is dat we niet weten wat de kamer bevat. “De kamer is leeg” is óók een stelling, net als “de kamer is vol”.

De bewijslast is voor beide partijen aanwezig, en wanneer zij falen is een agnostische positie de enige logisch verdedigbare positie. (En het falen van één partij is géén bewijs vóór de andere partij!)

4. Tot slot de morele vraag die aan bod komt. Waar halen atheïsten hun ethiek vandaan? Ik ben daar altijd heel benieuwd naar. In feite kan men stellen dat ethiek absoluut is, of relatief. Als het relatief is, dan is dat subjectivisme, en welke ‘bron’ men ook neemt, die zal arbitrair zijn.

Als ik het dan niet eens ben met die rechtsbron is mijn claim even ‘geldig’ (want allebei subjectief). Moreel subjectivisme leidt dus tot moreel nihilisme. Ieders subjectieve moraal is geldig. Goed en kwaad bestaan niet. Veel atheïsten hangen die positie overigens aan (hoewel ze de implicaties zelden snappen).

Die positie is niet logisch verdedigbaar, en grappig genoeg ook niet utilitair verdedigbaar. (Dat is grappig omdat het utilitarisme één van deze subjectieve stromingen is, die de subjectieve norm “het grootste geluk voor het grootste aantal” tot een arbitrair absoluut heeft verheven.)

Moreel absolutisme is de enige logische positie. Sander van Luit grijpt daar zelf op terug via de gulden regel… hetgeen overigens het letterlijke fundament is van het (Christelijke!) natuurrecht. Sander weet mogelijk niet dat wij juist de regel als fundamenteel beschouwen… dankzij de Kerk.

En wellicht weet hij ook niet dat de Kerk die juridische en ethische positie baseerde op logische beredeneringen. Die beredeneringen waren overigens sluitend. Aristoteles zou trots zijn.

De bron blijft echter problematisch. Want ook al is het de enige logische positie, en leidt iedere andere positie tot wanorde, onrecht en inconsistentie… WIE bepaalt dat wanorde, onrecht en inconsistentie slecht zijn? De Christenen plaatsten de bron van het recht bij God, en zijn klaar.

Het absoluut gegeven is een feit, en men kan verder. Dit deed de vader van de logica, Aristoteles, overigens óók. Sterker nog, zelfs Plato deed dit.

Wat is de ultieme rechtsbron van de atheïst. Zeggen dat het moet OMDAT het de enige logische positie is, gaat uit van de premisse dat logica goed is, en dus van de premisse van het absolute goed… en wat is daarvan dan de bron? Die moet er wel zijn. Want anders is die aanname subjectief! Dan is je hele redenering “het is zo want het is zo”, hetgeen beslist niet logischer is dan “het is zo want zo heeft God het gewild”.

Strict vergeleken is God tenminste een antwoord, terwijl de lege huls van het atheïsme enkel een ontkenning van de vraag zelf kan bieden.

Ik durf te stellen dat zelfs als god niet bestaat, wij de idee God nodig hebben om te fungeren als de Kinoumenos Kinei, waar Aristoteles niet voor niets naar verwijst. Ook al weten wij niets van de eerste oorzaak van het universum… die oorzaak moet er wel zijn. Ook al weten wij niets van de bron van gerechtigheid… die bron moet er wel zijn, en moet per definitie absoluut zijn.

Thomas van Aquino voert dit op als logisch Godsbewijs, en zelfs al zegt het niets over de áárd van God… het illustreert de onmisbaarheid van het concept. Zelfs als je het geen God noemt, de Onbewogen Beweger is logisch te herleiden, en is onmisbaar voor een consistent universum.

Dit is een eerste indicatie van de mogelijkheid dat de kamer waarschijnlijk niet leeg is.

mijn eigen cel tijdens verblijf. Al 15 jaar denk ik na over monnik worden

7 Replies to “Theodicee”

  1. Een atheïst die discussieert over God is geen atheïst maar een twijfelaar.
    Zelfde geldt voor gelovigen.

    Wanneer je iets zeker weet heb je weinig woorden nodig om je zekerheid uit te leggen.
    De eeuwig durende discussie over God zegt mij dan ook meer over de enorme twijfel in beide kampen dan over de zekerheid dat hij wel of niet bestaat.

  2. Over de z.g. Gouden regel; die is niet christelijk, die komt al voor in het boek van Lao Tze geschreven ca 500 voor onze jaartelling genaamd “Tao the King” vertaald De weg van de voorname.

  3. Wat het betekent om het atheïsme in de praktijk te brengen, dus tot centrum van je bestaan te maken, heeft Friedrich Nietzsche voorgeleefd. De subjectiviteit en daarmee de relativiteit van iedere moraal toont zich dan in een logische keuze voor de Wille zur Macht. Want alle moraal is in wezen nooit iets anders geweest dan een uiting van die zelfde Wille zur Macht. Het is van belang om de echte radicale atheïsten te onderscheiden van het sciëntisme met heuse apostelen zoals Richard Dawkins. De laatste zijn namelijk van het type: mijn God (wetenschap) is beter dan jouw God. Ze proberen zich nog ergens aan vast te houden en daarom kunnen ze het geloof in God niet geheel discrediteren. De radicale atheïst wijst iedere transcendentie af waarop het individu zich zou kunnen beroepen. Dan rest slechts de rauwe levenswil, die zonder een gidsende geest naar de afgrond van de bestialiteit leidt.

  4. Bij de volgende zin plaats ik overigens mijn vraagtekens: “Moreel absolutisme is de enige logische positie”. Als dat zo is, dan zijn wij in ons morele handelen ten eeuwige dagen tot onderwerping gedwongen (aan het “absolute”). Tenminste, zolang je absolutisme onwrikbaar tegenover subjectivisme plaatst. Het punt moet worden gevonden, als persoonlijke opgave, waar beide samenvallen. Dan kan de mens zijn eigen subjectieve morele wetgever zijn en zich tegelijkertijd geworteld voelen in een geestelijke wereld. Het fascineert me dat Steiner in zijn Filosofie van de Vrijheid uiteenzet hoe een dergelijk punt kan worden gevonden. Nu nog zelf zover komen…

  5. Volgens mij heb jij Wessel te Gunnsinkloo niet goed gelezen;-). Het was Paulus die het concept van geloof in hiernamaals de wereld in heeft gebracht voor iedereen en niet exclusief voor de joden. Jouw gesloten kamer verhaal is natuurlijk correct maar gaat uit van een onrealistisch blanco vertrekpunt.

  6. Wat ik mis in het relaas is het feodalisme en verplichtend groepsdenken waarin de KERKEN groot konden worden in een symbiose met de wereldlijke macht. Het historisch (?) verplichtend groepsdenken opgelegd aan laag en hoog geletterden, die het geschreven WOORD letterlijk moesten nemen of te pas en te onpas als bruikbaar argument konden toepassen. Het historisch (?) feodalisme van de KERKEN was een constante strijd om de wereldlijke macht, invloed, zeggenschap en kapitaalvermogen.

    De politiek en hun dictaturen hebben altijd dankbaar gebruikgemaakt van hun theologische dogma’s in het WOORD vanuit zowel de Islam, Christelijkheid, etc.

    Ook vandaag de dag maakt de politiek graag gebruik van religieuze klimaat- en milieudogma’s, waarbij fundamentele wetenschappelijke kritiek op hun denkfouten en drogbeelden als volstrekt overbodig wordt beschouwd. “The science is settled” immers…….

  7. Zoals de geschiedenis heeft geleerd achter elke stelling komt een nieuwe tevoorschijn.
    Uiteraard. Want dat wat we religie noemen probeert dat uit te drukken wat niet gekend kan worden met ons verstand. Hooguit ervaren. Dat is iets anders al denken ,redeneren.

Laat een reactie achter aan Bob Fleumer Reactie annuleren

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *