Het ‘natuurlijk evenwicht’ bestond nooit…

‘Het Natuurlijke Evenwicht’…in lesmethode Natuniek voor groep 8

In dit zaterdagse archiefverhaal mijn publicatie in oktober 2010 voor wetenschapsblad EOS. Natuur en milieuclubs willen met hun financier- de overheid- ‘het natuurlijke evenwicht’ herstellen, dat door menselijk handelen in de war zou zijn geraakt. Maar de meeste moderne ecologen denken nu dat dit evenwicht nooit heeft bestaan.

Heempark Amstelveen met dotterbloemen. Een heemtuin imiteert de inheemse natuur

‘Alle soorten planten en dieren hebben elk een eigen plaats in de natuur: ze kunnen niet zonder elkaar bestaan en ze houden elkaar in evenwicht. Genetische manipulatie kan dat evenwicht behoorlijk in de war brengen. Greenpeace vindt dat genetisch gemanipuleerde planten niet verbouwd moeten worden, omdat we niet weten wat die planten met het natuurlijk evenwicht doen.”

Zie hier in notendop de populaire aanname van een bestaand ‘natuurlijk evenwicht’. Met deze tekst benadert Greenpeace sinds 2008 kinderen in de folder ‘Over Oma’s neus en genetisch geknutsel’. Een schapenlichaam met parkietenhoofd toont hier de gevolgen van genetische modificatie.

Maar ook bij de in Nederland en België voor volwassenen verspreide klimaatfolder ‘Klimaat, tips en tricks’ wordt het natuurlijke evenwicht bedreigd. ‘Wij stoten steeds meer broeikasgassen uit, de warmte in de atmosfeer hoopt zich op en het fragiele natuurlijke evenwicht komt ernstig in gevaar”

Balanceren…

Het ‘verstoorde’natuurlijk evenwicht als onbedorven toestand leeft algemeen in de populaire cultuur. Campagnes van fondswervende bedrijven sluiten hier dan ook op aan. Ook het Wereldnatuurfonds wil bij ieder natuurbeschermingsproject, of het nu in de Yangtze is of de Canadese Grand Banks, ‘het natuurlijke evenwicht’ herstellen.

Tegelijk willen Nederlandse jagers al jagend het ‘natuurlijk evenwicht herstellen’ door te jagen. Bekende wildernisideologen als de ecoloog Frans Vera willen die jagers juist verjagen uit de natuur. Voor het natuurlijk evenwicht dat zou ontstaan zonder inmenging van menselijke jager-verzamelaars.

Rapporten van overheden zijn vaak doortrokken van natuurbalansen. Het Amerikaanse Department Of Energy, bijvoorbeeld ‘Biofuels, a solution for Climate Change’ reppen over ‘het herstellen van de natuurlijke balans van CO2 in de atmosfeer’.

Het Nederlandse overheidsorgaan Planbureau voor de Leefomgeving brengt rapporten uit met de naam ‘Natuurbalans’, waarin de voor- en achteruitgang van biodiversiteit staat beschreven. De Stern Review over klimaat van econoom Nicholas Stern rept over herstel van een nieuwe ‘balans’ tussen natuur en mens.

‘het voedselweb is in evenwicht van Programma Rijke Waddenzee/kasstroom milieuclubs = balance of nature

Religie
Er is echter één probleem. Het natuurlijke evenwicht, een spontane balans heeft waarschijnlijk nooit bestaan. Moderne ecologen hebben het idee verlaten als een mythe verlaten, omdat natuurlijk evenwicht on-Darwinistisch is en niet gebaseerd op experimentele waarneming. Verandering en natuurlijke selectie van individuele soorten vormt de basis van alle biologie en dus ecologie. Ecosystemen zijn dan ook niet de uitkomst van een mysterieus‘evenwicht’. Ieder stukje natuur is een momentopname van een open proces met continue verandering.

Hoewel Darwin zijn ‘Origin’al 150 jaar geleden schreef, blijkt dus weer hoe moeilijk evolutionair denken inburgert. In‘The Balance of Nature, ecology’s enduring myth’, veegt ornitholoog John Kricher daarom de evolutionaire bezem door de erfenis van Griekse ideaalfilosofie en creationisme. Omdat wij hieraan volgens deze ecoloog het idee van ‘de natuurlijke balans’danken. ‘Het is tijd dat we deze ideologische ballast loslaten’ zo motiveert Kricher zijn boek, dat afgelopen zomer bij wetenschapstijdschrift Nature werd aanbevolen.

Vanuit menselijke tijd- en ruimteschaal bekeken, lijken stabiele relaties te bestaan tussen plant en diersoorten. Maar die stabiliteit is schijnbaar en tijdelijk. Zij bestaat bijvoorbeeld alleen in de korte periode en het kleine gebied waarin een ecoloog onderzoek doet. Of van een mensenleven, tot onze historische archieven.

Mythe 5: De natuur in ‘balans’ als natuur-ideaal van stabiele optimum-natuur

Dat principe heet schaalafhankelijkheid in tijd en ruimte. Op andere schaal veranderen soorten doorlopend, verhoudingen tussen dier- en plantensoorten verschuiven continue in een ecosysteem. Maar ook klimaten op aarde veranderden continue en zelfs het heelal dijt uit. Exit natuurlijk evenwicht.

Ook de onmisbare rol van diersoorten stelt Kricher ter discussie. Evolutie via natuurlijke selectie is een kansspel zonder doel.Er is biologisch bekeken dan ook geen enkel levend wezen in de natuur met een onmisbare‘rol’of ‘doel’ , behalve voedsel voor anderen.

Popeye, de spinazieliefhebber was dan ook recht in de leer toen hij stelde: ‘everything is food food food’. Het wegvallen van muskietenlarven, heeft meetbare invloed op vissen die ze eten. Maar dat hoeft niet beslist. Veel soorten schakelen over op ander voedsel, zo schrijft de ecoloog in het hoofdstuk ‘wat voor doel hebben muskieten?’

Taschen bracht een topboek uit van. de tekekeningen van Ernst Haeckel..

Huishouden
Kricher levert een Angelsaksische versie van het evolutionaire missiewerk, dat de Duitse ecoloog Josef Reichholf bij de Oosterburen uitvoert. Deze bij ons nog onbekende stadsecoloog is in Duitsland wetenschappelijke rockster, en winnaar van de Treviranus-medaille, de hoogste onderscheiding voor Duitse biologen.

Met zijn uitspraken jaagt hij de Duitse milieubescherming in de gordijnen. “Veel natuur- en milieubeschermers hebben Darwin niet begrepen”, stelt Reichholf desgevraagd. “Ze hebben een veel te statisch natuurbeeld, en dus willen zij dat alles hoort te zijn als vroeger. Terwijl natuur naar Darwin veel dynamischer is.”

In zijn ecologische schotschrift ‘Stabiele Ungleichgewichte, nach ein Oekologie der Zukunft’ ziet Reichholf niet alleen het creationisme als oorzaak van statisch natuurdenken. Vooral Ernst Haeckel moet het bij hem ontgelden. Deze tijdgenoot van Darwin had in de negentiende eeuw een doorslaggevende invloed op de Europese natuurstudie. Die invloed bleef in de twintigste eeuw nagalmen.

“Haeckel is de bedenker van het woord ecologie”, verklaart Reichholf. “Het ‘huishouden’ van de natuur, waarin alles op orde is en iedere soort zijn rol heeft. Haeckel was Darwin’s grootste popularisator, maar hij legde hem doelgericht en dus verkeerd uit. Alsof evolutie automatisch naar een hoger doel en perfectie streeft. Met grote gevolgen, want dankzij Haeckel’s enorme invloed ontstond een natuurbeeld waarin perfectie bestaat, en waar zondige mensen automatisch indringers zijn, ordeverstoorder.”

Ook experimenten tonen dat de natuur nooit in rusttoestand verkeert. Ook experimenten tonen dat de natuur nooit in rusttoestand verkeert. Elisa Benincà, Jef Huisman en Klaus Jöhnk van de Universiteit van Amsterdam publiceerden samen met ecoloog Marten Scheffer in februari 2008 in Nature hun analyse van een achtjarig lab-experiment over ecologische relaties bij plankton. Het experiment was opgezet door de Duitse ecoloog Reinhard Heerkloss.

‘de natuur in balans brengen’, een fragiele kwetsbare natuur, ‘de overbevissing van de noordzee’. Drie anti-wetenschappelijke leugens in 1 alinea

Dit minimilieu met planktonsoorten uit de Baltische Zee bevatte zowel ‘prooi’, het fytoplankton als ‘roofdieren’, het zooplankton dat deze prooi eet. In een afgesloten systeem bleven steeds de verhoudingen tussen soorten verschuiven, ookal bleven het milieu en de voedselcondities gelijk. ‘Het natuurlijk evenwicht bestaat niet’, zo reageert Scheffer desgevraagd. Omdat een natuurlijk systeem chaotisch is, kun je dus ook geen lange termijnvoorspellingen doen over soortenaantallen.

Het nieuwste onderzoek van Benincà, Huisman, Jöhnk en Heerkloss in december in Ecology Letters nam twee prooi-roofdierrelaties uit het experiment onder de loep. Zij wilden verklaren hoe die chaos ontstaat. Wanneer je één prooi-roofdier relatie neemt, lijkt de natuur overzichtelijk. Het schoolvoorbeeld uit de ecologie van prooi-roofdierrelaties vormt hier het onderzoek van Charles Elton aan sneeuwhazen en lynxen. Neemt de lynx af, dan kan de haas weer toenemen in aantal, en omgekeerd.

Maar wanneer meerdere prooi-roofdierrelaties naast elkaar bestaan, zoals vaak in de natuur, dan houdt dit overzichtelijke plaatje op te bestaan, zo toont de Ecology Letters-publicatie. De neergang van de ene ‘prooi’ bevoordeelt andere prooisoorten die meer voedsel krijgen.

Zo krijgen de roofdieren die deze prooi eten weer meer voedsel. Door die continue verandering, blijven de twee cycli van prooi-roofdierrelaties elkaar chaotisch afwisselen. De auteurs maken een vergelijking met twee pendule klokken waarvan de slingers tegen elkaar in zwaaien.

De Wolfschlucht

IJkpunt
De campagneleider voor Stichting Greenpeace Nederland voor duurzame landbouw en gentech, Herman van Bekkem wil aanvankelijk wel reageren op de vraag hoe Greenpeace met dit gegeven omgaat: ‘het natuurlijk evenwicht bestaat niet’. Maar later ziet hij daar van af, en Greenpeace laat via een officiële reactie weten: “Die discussie over terminologie maakt ons niet uit. Wij kunnen net zo goed ijveren voor vollere oceanen, en dat natuurlijk evenwicht noemen. Mensen knagen aan de basis van dat evenwicht.”

Ironisch genoeg heeft een belangrijk natuurgebied als de Waddenzee minder biomassa gekregen, dankzij de aanpak van vermesting met fosfaten en andere voedingsstoffen voor algen. Uit de snelle effecten van milieumaatregelen blijkt hoe veranderlijk de natuur is en hoe zij snel reageert op milieuwijzigingen: die veranderlijkheid is een directe aanwijzing dat er geen ‘natuurlijk evenwicht’is.

Alle relaties in de natuur zijn dynamisch. Die constatering maakt milieubescherming minder makkelijk. Want als je de natuur wilt ‘herstellen’ hoe ‘hoort’het dan te zijn? Die vraag, welke referentie je moet gebruiken als ijkpunt voor de moderne natuur, is een fundamenteel probleem in de nog jonge discipline (sinds jaren ’80) van conservation biology.

Trudy mag niet los, de wolf wel

Ecologen als John Terborgh beschreven het probleem, naar welke natuur je moet streven in ‘Where have all the birds gone’. Het ecosysteem dat kansen biedt voor de ene soortengroep is weer nadelig voor de andere soortgroep.

Een voorbeeld vormt het kappen van bos voor landbouw door Amerikaanse kolonisten in de Oostelijke Verenigde Staten vanaf de zeventiende eeuw. Enkele bosvogels werden sterk teruggedrongen, maar veldleeuweriken profiteerden. Wie dus de oorspronkelijke bossen weer wil herstellen benadeelt deze nieuwe profiteurs, tijdelijke winnaars in de darwinistische strijd om het bestaan. En welke soort is dan het beschermen waard. Zoals Kricher schrijft, ‘heeft god een enorme voorkeur voor parasieten, tien procent van alle organismen leeft op een ander.’

Een spandoek met ‘red te teek’is nog nooit verschenen.

Ook Scheffer erkent hier de normatieve kant van de bescherming van ecosystemen.“Het wegvissen van de kabeljauw voor de kust van Canada was jammer voor de vissers, en voor de kabeljauw misschien”, zegt hij. “Maar andere vormen van visserij, zoals op krab zijn door het verdwijnen van de kabeljauw opgebloeid, doordat het voedsel van kabeljauw kon profiteren. Wel valt het mij op hoe vaak moderne veranderingen teweeg zijn gebracht door mensen.”

Resilience (Veerkracht) Dividend = massieve publieke investeringen/bankensubsidies

‘Veerkracht’
Wat verandert er dus aan natuurbescherming met Darwin in de hand? De meeste natuurbeschermers stapten in de jaren negentig al over van soortbescherming, naar ecosystemen en nu de strijd tegen klimaatverandering. Maar bij onnauwkeurige definitie leidt die benadering al snel tot opschalen van biologische onjuistheid. Want er blijft nog steeds een oude ideaalsituatie bestaan die hersteld moet worden.

Bij moderne ecologie is niet de integriteit, dus de onschendbaarheid van een bestaand ecosysteem de norm. Wel de flexibiliteit, en de mogelijkheid om aan te passen. Volgens Scheffer kiezen de meeste ecologen nu voor de benadering van ecosysteemdiensten, een idee dat Kricher ook beschrijft. Een ecosysteem is niet langer een samenstelling van soorten die instort bij verandering. Het systeem moet kunnen meebuigen met verandering, waarbij het de zelfde functies kan blijven vervullen, zoals voedselvoorziening en opvang van klimaatfluctuaties.

Biodiversiteit heeft in dit idee nog een belangrijke functie. Het vergroot hier de veerkracht, ‘resilience’. “Wanneer je meer soorten in een systeem hebt, is er altijd wel één die het gat kan vullen”, zo verklaart Scheffer. Voldoende veerkracht maakt dat bestaande situaties niet zomaar omklappen, bijvoorbeeld van een kleurig duikparadijs met vissen en koraal naar een onaantrekkelijke zeewoestijn.

Zowel Reichholf als Kricher zijn geen natuurbarbaar, maar gepassioneerde natuuronderzoekers. Laatstegenoemde bepleit dan geen terugkeer naar vroeger. Maar hij is wel voor sterke reductie van CO2-emissies, omdat hij bang is voor gevolgen van eventuele snelle ecologische verandering.

De ecoloog onderschrijft het standpunt van klimaatpanel IPCC, dat voorspelt dat de opwarming van afgelopen eeuw weer verder zal gaan door toenemende CO2-concentraties. “Het goede nieuws, is dat er nooit een natuurlijke balans was, maar dat stelt mij op de een of andere manier niet meteen gerust”, stelt hij.

Natuurlijk evenwicht is gemorfd naar ‘veerkracht’

Reichholf ziet meer in geleidelijke aanpassing aan komende veranderingen, dan de huidige focus op CO2. “Onze bondskanselier Angela Merkel wil nu strijden tegen klimaatverandering”, reageert de ecoloog en ornitholoog. “Het enige voordeel, wat mij betreft is dat Duitsland hier nu eens niet tegen andere landen strijdt.

Zoals ik al in mijn boek ‘Ein Kurze Klimageschichte Des Letzten Jahrtauzends beschreef’, zijn klimaten in Europa zelfs in de afgelopen duizend jaar doorlopend veranderd. In warme periodes floreerden beschavingen, terwijl koude periodes met misoogsten gepaard gingen. Mensen hebben zich steeds aangepast, en met moderne techniek gaat dat alleen maar makkelijker.”

Ook plant en dier moeten ruimte krijgen om zich aan te passen. Nu klimaatpolitiek alle gelden en aandacht opeist, maakt Reichholf zich extra zorgen over biodiversiteit. “Neem trekvogels die van de ijskoude Noordpool naar de warme evenaar trekken”, zegt hij.

“Die hebben geen stabiel klimaat nodig en stabiele temperatuur. Zij hebben rustplaatsen nodig om bij te tanken, en bij voldoende ruimte kunnen ze zich blijven aanpassen. Watervogels hebben wetlands nodig, zoals vastgelegd in de Ramsar Conventie. Terwijl de natuur- en milieubeweging strijdt tegen klimaatverandering, zie je dat de politieke aandacht voor gebiedsbescherming verslapt.”

2 Replies to “Het ‘natuurlijk evenwicht’ bestond nooit…”

  1. Los van de vraag of er sprake is van natuurlijk evenwicht binnen de evolutie, dien je eveneens de vraag te stellen of er sprake is van ‘geleidelijke’ evolutie. Daarnaast dien je eveneens kritisch te kijken naar terminologie als soorten en ras. Al dit soort zaken zijn meetlatten waarmee de evolutie bemeten wordt. Het is als het ware het paradigma waarbinnen de principes van Darwin werkzaam zijn. Nu is er weinig mis met de principes van Darwin, maar terecht in het artikel opgemerkt, met het paradigma wel, de meetlatten. Dat heeft niet alleen een idealistische kant maar ook een wetenschappelijke waardoor we een dergelijke beeldvorming in stand willen houden. Stelt u namelijk eens voor dat u gelijk heeft, dat heeft u, hoe moeten we dan aankijken tegen bijvoorbeeld paleontologie en antropologie? Als de toestand van het verleden een chaos is, wat zeef aannemelijk is, dan is het evenzeer waarschijnlijk dat we nooit meer een beeld kunnen reconstrueren met betrekking tot het verleden. Vondsten zijn al spaarzaam, zo spaarzaam zelfs dat bijvoorbeeld het reconstrueren van het ontstaan van de mens middels abductieve redenering sowieso al tot de pseudowetenschap behoort, als het verleden ook nog eens een chaotische toestand is geweest, dan zijn dit soort wetenschappelijke disciplines leuk om een museum mee te vullen, maar met wetenschap heeft het dan niets van doen.

    Los hiervan, als de natuur werkt middels evenwichtstoestanden, is het dan reëel om te denken dat een dergelijke evolutie van de natuur dit 3.500.000.000 jaar volhoudt? Expansie, overvloed en schaarste, dat zijn denk ik de kenmerken van evolutie. Dan klopt het dat natuurlijke evenwichten nooit hebben bestaan. Overigens geef d wolf een beetje ruimte en 30 jaar later heeft het zich verspreid van Oost Europa naar de Noordzee toe. Dan zou niet onder de noemer van evolutie vallen? ik denk eerder dat de wolf laat zien wat altijd zo geweest is.

    Bedankt voor dit artikel, er zaten voor mij nog wat informatieve zaken tussen.

    1. Richard van Emmerik, dank voor de informatieve reactie:

      Ik citeer je:

      “Vondsten zijn al spaarzaam, zo spaarzaam zelfs dat bijvoorbeeld het reconstrueren van het ontstaan van de mens middels abductieve redenering sowieso al tot de pseudowetenschap behoort, als het verleden ook nog eens een chaotische toestand is geweest, dan zijn dit soort wetenschappelijke disciplines leuk om een museum mee te vullen, maar met wetenschap heeft het dan niets van doen.”

      Leg je de lat voor wat ‘wetenschap’ mag heten dan niet te hoog? De psychologie kun je dan ook wel opheffen. Laten we ecologie, paleontologie enz dus gewoon weer net als vroeger ‘natuurlijke historie’ noemen. Dan komt de naam weer overeen met de mogelijkheid pretenties waar te maken

      Dat bepleit ik ook in mijn magnum opus en fotografisch/prozaisch debuut, Liever dood dan Slaaf, een Pelgrimstocht door de Friese Natuur op zoek naar Vrijheid: kun je via http://www.lieverdooddanslaaf.com bestellen.

      Erg blij met je reactie, van die kwaliteit mogen hier wel meer van komen

Laat een reactie achter aan RypkeZeilmakerAdm Reactie annuleren

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *