In deze heidense week op Interessante Tijden vandaag: Wie bedacht het woord neopaganisme, en waar staat dat ‘heidense’ voor, behalve je (blijven) afzetten tegen het christendom? Dit artikel ‘Late-Victorian Paganism: the case of the Pagan Review’ (2014)‘, plaatst het gebruik van die term op schrift rond 1890.

De Pagan Review was een als periodiek tijdschrift bedoeld project in augustus 1892 van Schots auteur William Sharp. (1855-1905) Die schrijver zou als pseudoniem Fiona McLeod bijdragen aan de Keltische revival in Victoriaans Groot Brittannië.

Maar meer dan ‘je afzetten tegen je ouders en voorvaderen’ lijkt dat Westers neopaganisme toen niet voor te stellen… Terwijl ‘echte’ historische heidenen als de stoicijnse Romeinen juist zeer traditionele man-vrouw-verhoudingen kenden, pleitten nep-heidenen voor gendergelijkheid, vaak als excuus voor promiscuïteit.

Romantiek
Wat deze verzameling van auteurs stelt, is dat ‘paganisme’ uit de negentiende eeuw haar betekenis en zeggingskracht vooral ontleende aan de toen nog dominante christelijke hoofdstroming. En dan vooral het verzet daartegen en afscheid van haar conventies, in een tijd dat dit geloof toch al op haar retour was. (Denk aan de Franse atheistische revolutie van 1789)

Literary neo-paganism included a revival of pagan sources and themes, which, as B. J. Davy suggests, can be traced back as far as the German Romantics, such as Friedrich Schlegel and his 1799 novel Lucinde which influenced the English Romantics Shelley and Keats and the post-Romantics Swinburne and Yeats (Davy 90).

In an 1867 review of Swinburne’s and Keats’s poetry, Louis Etienne noted the antinominian characteristic of modern paganism and located its belatedness within a Christian context. Modern paganism could only exist within Christianity and as its aftermath, a paradox that Swinburne was exploring outrageously.

Het neopaganisme is dus te herleiden tot de Romantiek van de laat achttiende en negentiende eeuw, die bij de Duitsers en Engelsen een grote rol speelde. Het Gevoel en De Natuur werden verheerlijkt als tegenhanger van het rationalisme, en de rechtlijnigheid van de gelijktijdig optredende Verlichting. Daarnaast brak men steeds openlijker met de toen nog dominante christelijke (huwelijks)moraal.

Dat losbreken van christelijke conventies portretteerden met name schrijvers en artiesten dan als een bevrijding. Als 1 van de oerbronnen zou de roman Lucinde (1799) van vroeg-romanticus Friedrich Schlegel dienen, omdat hier een andere verhouding tussen man en vrouw werd verheerlijkt dan die van het burgerlijke, lees christelijke huwelijk.

Schandaalroman over seks
Domineeszoon Schlegel beschrijft daarin zijn lustrelatie met Lucinde. Zij was in het echt een maitresse die hij had, de dochter van Joods filosoof Moses Mendelsohn die al getrouwd was. Die minnares was zo herkenbaar geportretteerd, dat zij na publicatie van de roman zou scheiden, en in 1804 met Schlegel in het huwelijk zou treden. Schlegel zou zich tot het katholicisme bekeren en uiteindelijk brave burger worden.

En zo kan iedere jongeling die tjokvol hormonen zit zich als ‘heidens’ definiëren. Die roman heb ik niet gelezen, maar volgens deze recensent Arnold Heumakers zouden erotiek en religie hier samensmelten.

Alles wat wij verder beminnen, beminnen wij nu nog vuriger. Het gevoel voor de wereld is ons nu pas echt deelachtig geworden. Jij hebt door mij de oneindigheid van de menselijke geest leren kennen, en ik heb door jou het huwelijk en het leven begrepen, en de heiligheid van alle dingen’. In hun omarmingen wordt de wellust opnieuw `het heiligste wonder van de natuur’ en `het zuivere vuur van de edelste levenskracht.

En daarnaast vind je een typisch escapisme van de moderne wereld, het denken over ‘De Vooruitgang’ die de mens in arbeid opslokt. De neopaganisten die zich van de christelijke moraal losmaakten, werden de eerste Bohemiens. Zij werden anderhalve eeuw later opgevolgd door de hippies en nu de wappies en hun Nieuwe Wereld van mooie lieve mensen. Een wereld die alleen kan bestaan met een werkende klasse en maatschappij er naast:

`Vlijt en nut zijn de doodsengelen met het vurige zwaard, die de mens de terugkeer naar het paradijs verhinderen’. Godgelijk wordt de mens pas in het nietsdoen: `Hoe goddelijker een mens of een werk van de mens is, des te meer lijken zij op een plant; onder alle vormen van de natuur is deze de zedelijkste en de mooiste. En dus kan het hoogste volmaaktste leven niets anders zijn dan een zuiver vegeteren.

Dat wil ik ook het liefste. Met mijn meisje hier in huis, een grote muur er omheen, en niet meer werken dan strikt noodzakelijk. Maar ben je dan ‘heidens’? En die bijna kinderlijke obsessie met seks, die heb je vooral wanneer het nog nieuw voor je is. Of omdat je er niet in slaagde iemand te vinden die bij je past. De hele tijd weer iemand anders, het is net alsof je iedere week zou moeten verhuizen.

Verwijzen naar niet-christelijke auteurs, dat deden christenen ook
Een ander kenmerk van het neopaganisme zou het verwijzen naar voor-christelijke bronnen zijn, zoals van Grieken, Romeinen en Kelten. De ironie wil natuurlijk, dat de meeste van die bronnen allemaal werden overgeleverd door de kloosters en hun bibliotheken in Europa.

Of het nu ging om Aristoteles of Plato, de Romeinse filosofen van Seneca en Marcus Aurelius tot Cicero en Horatius, Plinius de Oude met zijn Naturalis Historia, die werden allen door toen christelijke monniken uitgebreid bestudeerd en van commentaar voorzien. Of denk aan Vergilius, die als gids door de hel van Dante Aglieri fungeert.

Het motto ‘Durf te denken’ dat Verlichtings-adepten triomfantelijk aan Immanuel Kant toeschrijven in zijn boekje ‘Wat is Verlichting’ (1784) komt van zo’n Romeinse schrijver Horatius. Sapere Aude. Maar die Romeinse filosofen, waren vaak bepaald geen romantische bohemiens, die adverteerden hoe ze uit de band sprongen. En tegen het christendom schoppen hoefde nog niet.

De echte ‘heiden’- (niet christelijk) Marcus Aurelius predikte het stoicisme, Seneca ook. De lichaamskastijding die mensen met het christendom associeren is meer afkomstig van de stoicijnen dan het christendom. Daar is het lichaam immers nog de ‘tempel van de heilige geest.’ Terwijl het bij Plato en filosoof-opvolgers een ‘kerker van de ziel’ is. Die waren wel ‘heidens’ in de zin van ‘niet-christelijk’, maar het waren niet beslist losbandige Bohemiens.

Hoewel de Grieken de herenliefde al waren toegedaan, net als de Romeinen. (Denk aan Hadrianus) De Griekse wijze toegedaan zijn,  vallen voor ‘schone baardloze jongens’ (Plato in de Phaedo en Crito) dat was niet vanwege regenboog-activisme, maar omdat ze op vrouwen neerkeken.

Binnen de (gnostieke) stromingen van echte ‘heidenen’ had je twee benaderingen om je lichaam te kastijden. Via keiharde discipline, die van de stoicijnen. Of juist door totale losbandigheid, die van Epicuristen. Verlossing door excessiviteit zoals je dat zag bij Caligula, Nero en navolgers. Zie verder de expositie in het Drents Museum over Pompei, het door de vulkanische as van de Vesuvius bedolven stadje. De Romeinen eerden de voorouders, en verschillende goden.

Je vindt ook alle schuttingwoorden en verwijzingen naar prostitutie, en vruchtbaarheidsgoden met fallus. Maar dat wil niet zeggen dat die prostitutie en vrije seks de publieke moraal inhield, en dus kenmerk was van ‘heidens’. Denk verder aan de beschrijving van Tacitus in Germania, hoe hij dit volk van Germanen juist als zeer strikt in de huwelijksband beschrijft. In die heidense standenmaatschappij deed niet iedereen het zomaar met iedereen.

Gendergelijkheid
Vrije seks is dus ook geen definiërend kenmerk van ‘paganisme.’ Je kunt allerlei vruchtbaarheidsriten opvoeren, en de godheid Pan in je pantheon opnemen. Maar dat wilde nog niet zeggen, dat de publieke moraal was dat je het met iedereen overal kon doen. Bovendien was in de Romeins-Griekse maatschappij, de heidense Hellenistische cultuur de vrouw meer ondergeschikt aan de man, dan zij in het christendom na Paulus zou zijn.

Het volgende aspect van neopaganisten zou niettemin hun herijking van de man-vrouw-relatie zijn. We lezen, hoe William Sharp toelicht, dat de oude religie voor zijn generatie niet meer voldeed. Ze hadden dus behoefte aan een nieuw geloof:

the religion of our forefathers has not only ceased for us personally, but is no longer in any vital and general sense a sovereign power in the realm’.

De neopaganisten deden precies wat Verlichtingsadepten in de koffiesalon ook deden, het oude geloof afwijzen. De neopaganisten vervingen dat met romanticisme en andere omgangsvormen, die ze als het breken met conventies vierden:

The new condition of mankind can therefore be defined as the prominence of ‘Human Economy’, i.e. an economy predicated on one’s self- fashioning and personal management, which in turn entails that the old duel between man and woman is about to be replaced by ‘a frank recognition of copartnery.’

As the Saturday Review was swift in noticing, gender equality loomed large in the editor’s definition of paganism. Modern pagans refused older forms of bondage so as to embrace a ‘new-rejoicing humanity’.

Maar bij Victoriaanse jongelingen en de pre-Rafaelieten als Rosetti betekende die ‘gelijkheid’ vooral dat je gemakkelijk in – en uit seksuele relaties kon stappen zonder repercussies. Wat de Bijbel als ‘hoererij’ zou afschilderen, en veel stoicijnen, dus ‘echte’ heidenen juist ook. Maar waarom zou je allerlei heidense verhalen ophangen, enkel omdat je neuken wilt? Als versiertruuk?

Uitgevonden tradities als projecties
In Netflix-interpretaties van series over Vikingen en ‘Barbarians’ over de Germanen, lijkt Donar ook plots te hameren op gendergelijkheid. De indruk wordt dan gewekt dat die heidenen allemaal een abonnement op De Correspondent hadden, en klimaatbewuste genderactivisten zijn die door een openlijk lesbische leidster afgeblaft kunnen worden.

Net als ander modern neopaganisme met nieuw uitgevonden ‘tradities’, zijn dat vooral producten van de fantasie van de makers, geen historische feiten. Of het zijn praktijken van enkelingen, die rituelen en gebruiken ontwikkelen, zoals de Wicca in Engeland.

Vanzelf ontwikkelt zich daar dan ook dogma, religie omheen, met de Aarde-godin Gaia als vrouwelijk tegenhanger van The Lord God uit het christendom. Wanneer het oude geloof niet meer voldoet voor mensen, gaan ze van alles uitvinden om het godvormige gat te vullen. Onverbeterlijk religieus als mensen zijn.

En dan krijg je ‘paganisme’ als projectie van de verlangens van post-christelijke loonslaven in een stedelijke omgeving, die ontsnappen willen aan een middelmatig bestaan in een rijtjeswoning. Het is me nog niet gelukt een alomvattende definitie te vinden, van wat het nu precies moet zijn.

Of het moet ABC zijn: anything but christian.

Neopaganisme lijkt 1 van de vele uitingen van New Age geworden, net als de complotspiritualiteit waar we later verder op ingaan. Je komt ze vaak in combinatie tegen, omdat ‘de kerruk’ de hele geschiedenis zou hebben vervalst, enkel omdat die dekselse samenzweerders ons onderdrukken wilden.  Bijna zo uitzinnig als links liberale mensen, die het bestaan van een patriarchaal complot van ‘witte mannen’ in de maatschappij gemanifesteerd zien.

De conclusie moet dus wel zijn: Wie niet in God gelooft, gaat in alles geloven. Zelfs in zichzelf.