In dit zaterdagse reisverhaal bezoeken we met StrijdT-broeder Jeroen Kuiper het slagveld van de Varusschlacht bij Kalkriese.

Hier zou Arminius met een bende Germanen (Cherusken) in het jaar 9 drie Romeinse legioenen in een hinderlaag hebben gelokt, en vervolgens in de pan hebben gehakt.

Dat werd later opgehemeld tot 1-0 voor natuurvolken versus stedelijke civilisatie die maar verzwakkend zou werken.

Tussen moeras en heuvel in hinderlaag
Nadat eeuwen werd gespeculeerd waar dit slagveld lag, toonden opgravingen in 1989 bij Kalkriese de mogelijke plek van deze vernedering van Rome. De locatie bij Kalkriese/Bramsche is een doorgang tussen een heuvel in het Teutoburgerwald enerszijds, en een moeras anderszijds.

Je kon alleen naar je winterkwartier trekken door deze passage die dus als hinderlaag zou werken. Daar staat nu een bezoekerscentrum met museum.

Het museum is dus gebouwd bij wat na eeuwen zoeken de waarschijnlijke plek van die roemruchte slag is geweest. Je kunt het slagveld nu betreden via een pad, dat met metalen platen is bedekt, symbolisch voor de schilden van alle Romeinse soldaten die hier het leven lieten.

Er werden liefst drie legioenen afgeslacht, door een bende woeste Germanen die uit het bos kwamen opdraven. Dat betekent dus drie maal zesduizend voetsoldaten en dan ook nog eens honderden manschappen te paard.

Wat zij aan wapenresten achterlieten is nu in dik 35 jaar archeologische opgravingen aan de oppervlakte gekomen. De beroemdste vondst is het Romeinse ruitermasker, een gezichtsbescherming voor een ruiter.

Dat masker werd ook het logo van het museum. De Varusschlacht werd vervolgens een dingetje in neo-paganistische kringen. Ook de Nordische volkband Heilung maakte er een epos over, Schlammschlacht (2018) dat we in de auto keihard op hadden terwijl een vrachtauto van het bedrijf Walhalla voor ons reed.

Hoe de Romeinen hun einde vonden in de regen en de modder (Schlamm)

De tekst beschrijft hoe ze gedwongen worden door een knelpunt te trekken in het woud, tussen moeras en berg.

Bedrohlich, der germanische Wald
Schon seit Urzeit finster und kalt
Voller Tropfen, Geheimnisse und Lichter
Verflochten, verwoben in tote Gesichter

Es rinnt der Schweiß, es rinnt der Regen
Alle Legionäre müssen alles geben
Hosenlos, auf römisch Art
Verschmutzt, erschöpft, doch ohne Bart

Bis zu den Knien im Schlamm sie waten
Sich immer enger und enger scharen
Tiefe Furcht sich in ihre Kehlen schnürt
Ob dem, was ein jeder hier spürt

En hoe de Germanen daar dan in hinderlaag liggen.

Er scheint zu leben, der beklemmende Wald
Durch den durch Regen und Nebel nun nichts mehr schallt
Da schlägt ein Ast, da glotzt ein Pilz
Im Moor, es greift nach dir und deine Seele will’s
Doch Todesrascheln, sind nur Rehe vier

Und so sind die Soldaten erfroren und ohne Kraft
Alles durchnässt, dreie das Moor weggerafft
Doch: “Semper fidelis”, immer treu, so folgen sie Varus, ihrem Führer
Den seinerseits Armin, der Cherusker führt

Doch plötzlich des Waldes nagender Angstgefühl
Verwandelt sich in Menschengewühl
Als der Cherusker einen Pfiff ertönen lässt
Und die Legionen stachen in ein Wespennest

Hoe die Germanen vervolgens de aanval openen

Aus dem Schlamm, aus den Blättern an Boden und Bäumen
Aus Senken und nichts
Plötzlich unendlich Germanen schäumen
Ein Schrei wie von tausend Bären ertönt

Der, der zu Tode erschöpften Römer Ängste nur nährt
Unformiert ihr trutzes Heer, sonst zu besiegen doch sehr schwer, ist nun geschwächt
Durch Waldes Tücke, der geisterhaft die Klingen zückte

Und schon, vom Schwerte ergraben, der Blutstrom fließt
Sich in tosendem Lärmen zu Boden ergießt
Rußgeschwärzt Germani alle
Bringen, getarnt hervorgestürmt den Tross zu Falle

En hoe naast de regen dan een regen van pijlen en speren de legioenen velt

Speere und Pfeile von Bäumen und Höhen regnen
Als die Reihen der Römer behende sich ebnen
Doch auch schwarze Gesichter gehen nach Walhall
Und Blut und Schmerz ist allüberall

Es regnet Köpfe und Arme und Hände
Blutrot ist des Waldes Moor am Ende
Und gerissene Münder und Augen
Im Tode verzerrt aus der Erde nun schauen

Und bis zur dritten Nacht zieht sich das Grauen
Und im Lichte der Fackeln sieht man die Frauen
Wie sie berauben die Römer und finden den Mann
Weinend den Liebsten erkannt, der nicht entrann

Waarna een bloedbad over blijft

Es versinkt diese Nacht in Tränen und Regen und Blut
Kein Auge mehr lacht, unermesslich, gelodert die Wut

Kaum zieht der Morgennebel seine Bahn
So sind schon Wolf und Aar heran
Letzten sich am unendlich geflossenen Strom
Und totes Fleisch nun ihre Gier belohnt

Und durch die Haufen zerfetzter Leiber
Wühlen schmatzend sich Reiter
Auf Bahren tote Cherusker ziehend
Und Waffenvertrieben die Gierigen fliehen

Und so werden die Gefallenen aufgeschichtet
Und durch Flammen nass schwelenden Holzes vernichtet

En hoe hun lijken rottend in het veld achterblijven, terwijl hun wapens en bezittingen als offer aan Germaanse goden dienen als Wodan.

Nur die Römer bleiben, genagelt an Bäume im Blutmoor zurück
Auf Altären geopfert, Stück für Stück
Ihre Schädel und Waffen Wotan dargebracht
Im heiligen Haine, im Schutze der Nacht

Und noch lange rauchen die Seelenfeuer
Durch die sich die Seele erneuert
Und weit in Walhalla droben
Noch lang die Cherusker sich lobten
Wie brav sie die Römer erzogen

Varushype gaat terug tot de Humanisten
De neopaganisten bouwen voort op een humanistische traditie, die tijdens de Romantiek van de achttiende eeuw tot hoogtepunt kwam. Toen begon namelijk de zoektocht naar de plaats waar de Varusschlacht zou hebben plaatsgevonden.

Lang zou die gebeurtenis in de vergetelheid zijn geraakt, tot in de vijftiende eeuw Romeinse auteurs als Tacitus uit kloosterarchieven zouden opduiken na eeuwen vergetelheid.

Dankzij het opkomende Humanisme (een vorm van atheïsme, het geloof dat ‘de mens kan worden wat hij wil’) groeide in intellectuele kringen interesse in de voor-kerkelijke cultuur van het Westen. Toenmalige Duitse humanisten wilden zich afzetten tegen ‘de Paapsen’ in Rome en ze vonden in de Varusschlacht een vorm van ‘vrijheidsstrijd’: Hoe Germanen zich ontworstelden aan het Roomse juk.

Eerder tijdens de hegemonie van het Rooms katholicisme in Noordwest Europa (van ongeveer de vierde eeuw tot de vijftiende eeuw) werd alles dat Romeins en heidens was juist verguisd.

Maar met het Humanisme en wat de ‘Renaissance’ zou gaan heten, de wedergeboorte van de heidense klassieken bij intellectuele kringen, kwam ook de interesse op in het voorchristelijke verleden van Europa.

• Allereerst kwam in 1470 uit de kloosterarchieven de Lucius Annaeus Florus naar boven van Titus Livius. (59 BC-17 AD) Die zou de slag hebben beschreven.
• De werken van Romeins historicus Tacitus (56-117) zouden in 1515 aan de vergetelheid ontsnappen ergens in een stoffig kloosterarchief. Die beschrijft de Varusschlacht, en de daarop volgende strafexpeditie van Germanicus in het jaar zestien.

Die Romeins veldheer zou het verloren gegane vaandel van de Romeinen met de adelaar terughalen van het slagveld met liefst acht legioenen.

• Een andere bron die uit archieven boven kwam van de slag was Marcus Velleius Paterculus (19 BC- 31 AD)

Arminius wordt Hermann 
Dankzij Maarten Luther zou Arminius vervolgens de naam Hermann krijgen, een model-Duitser – Germaan- (betekent ‘broeder’) die zich tegen Romeinse hegemonie verzet. Zoals bekend had Luther het ook niet op met de Roomse kerk.

Eind achttiende eeuw bij het begin van de Romantiek in Duitsland, zou in de Duitse gebieden een ware Varusschlacht-hype ontstaan. Daardoor kreeg je schilderijen als bovenstaande: Thusnelda, de vrouw van Arminius staat in het centrum van het licht.

Ze zou haar loyaliteit aan Arminius bekopen met gevangenschap door de Romeinen in het jaar 15. Germanicus zou haar te pakken nemen bij zijn strafexpeditie, en als buit naar Rome hebben gevoerd. Daar zou hij haar als oorlogsbuit hebben ten toon gesteld.

De zoektocht begon naar de werkelijke plek waar natuurvolk de Germanen de geciviliseerde Romeinen een lesje hadden geleerd

Het duurde dus twee eeuwen voor de -waarschijnlijk- echte locatie werd gevonden. Dat kwam dankzij de vondst van concentraties wapenresten, in combinatie met massagraven en allerlei materialen die alleen van soldaten afkomstig kunnen zijn.

Inmiddels is de Varusschlacht dus opnieuw populair. Er werd nog een Netflix-serie aan gewijd, in de stijl van Vikings. De interesse in de voorchristelijke mens in Europa die in de tijd van het Humanisme begon, is nu mainstream-cultuur geworden.

Het is dus ook veel te kort door de bocht, om in die Germanen-verheerlijking iets nazistisch te zien. De verheerlijking van het voor-christelijke begon in Europa al vele eeuwen eerder in de vijftiende eeuw. Die verheerlijking begon bij het humanisme en de ‘renaissance’, de wedergeboorte van interesse in de heidense wortels van Europa.

Een motief daarbij was dat de humanisten zich afzetten tegen de hegemonie van de Roomse kerk. Maarten Luther zou als grondlegger van het Protestantisme daar nog een stapje bij doen: Hij herdoopte Arminius tot Hermann, de model-Duitser die dit volk -als door Tacitus omschreven nobele wilden- onder het Roomse juk vandaan wist te vechten.

De nazi’s stonden slechts in een lange Westerse traditie, die via het humanisme en Rousseau’s natuurverheerlijking oversloeg op de Romantiek.

• Steun Interessante Tijden om meer van deze reportages te zien met je ‘waarde voor waarde’-bijdrage

Donatie bedrag:

€

Doneren